In het boek Druk en dromerig beschrijft Jacqueline van de Sande de impact van haar onoplettendheid, impulsiviteit en hyperactiviteit op haar leven als kind en jongere. Tegenover de vele problemen staan de positieve kanten zoals creativiteit, enthousiasme, lef en tomeloze energie, die het leven allesbehalve saai maken. Bij de auteur is pas op volwassen leeftijd ADHD vastgesteld. Inmiddels heeft ze een praktijk waar ze kinderen met ADHD en hun ouders begeleidt. Het boek is geschreven om ouders en leerkrachten meer inzicht en begrip te geven in meisjes met ADHD, zodat het opvoeden en onderwijzen als minder belastend ervaren wordt. Al lezend raak je ook benieuwd naar de wijze waarop de ouders van Jacqueline haar aangepakt hebben, hoe ze de contacten met de scholen en het internaat hebben ervaren en of ze ooit aan hulpverlening of een diagnose hebben gedacht. Maar daarover gaat het niet.
De eigen ervaringen op verschillende leeftijden (van kleuter tot 16-jarige scholier) worden beschreven in ruim veertig korte hoofdstukken met pakkende titels als ‘Kampioen associëren’ en ‘Aardrijkskunde doe ik straks wel’. Lichamelijke onrust en een grote behoefte aan lichamelijke inspanning vormen een rode draad in de biografische gebeurtenissen. Sport blijkt dan een goede uitkomst te zijn. Hier komen de positieve kanten van ADHD goed tot zijn recht: veel energie, groot enthousiasme, hyperfocus bij het oefenen van een bepaalde loop of worp en originele spelideeën. Negatieve ADHD-invloed bij een basketbalwedstrijd wordt ook besproken: geen geduld om naar de trainer te luisteren, negatieve opmerkingen van tegenspelers niet kunnen negeren en er opgefokt van raken, impulsief een bal keihard in het gezicht van de coach van de tegenpartij gooien of boos weglopen uit de wedstrijdzaal om later, eenmaal tot rust gekomen, spijt en schuld te voelen. Jacqueline heeft er veel van geleerd en nog lange tijd op hoog niveau basketbal gespeeld.
Bij iedere eigen ervaring wordt onder het kopje ‘goed om te weten’ bepaalde kennis over het ADHD-gedrag bij meisjes vermeld en waar van toepassing wordt ingegaan op de verschillen met ADHD bij jongens.
De diagnose ADHD wordt bij meisjes minder vaak gesteld en vaak pas op latere leeftijd dan bij jongens. Het onoplettende type komt bij meisjes twee keer zoveel voor als bij jongens. De gedragsproblemen van meisjes met dit type ADHD vallen minder op dan het hoofdzakelijk impulsieve/hyperactieve type. Bij het onoplettende type wordt de onrust naar binnen gericht, er is angst voor kritiek en vaak ontstaat een negatief zelfbeeld. Deze meisjes krijgen dan eerder de diagnose angst- of stemmingsstoornis. Bij de overstap naar het voortgezet onderwijs worden de problemen bij meisjes met ADHD zichtbaarder. Er wordt een groter beroep gedaan op de executieve functies, zoals plannen, organiseren en overzicht houden en juist die hersengebieden zijn bij meisjes met ADHD kleiner dan bij jongens. Bij jongens neemt dit hersengebied ook nog toe in de puberteit. Dat is bij meisjes niet het geval. Jongens kunnen er dus nog ‘overheen groeien’. Daarnaast is het hormoon oestrogeen van invloed op de hersenfuncties.
Andere kennisuitstapjes in het boek zijn bijvoorbeeld informatie over de executieve functies, timemanagement, het hanteren van stress, slaapproblemen, comorbiditeit met ODD/CD, het risico op verslaving vanwege de behoefte aan sensatie, de inhoud van diagnostisch onderzoek en soorten behandeling waaronder ook medicatie.
Na de levendige beschrijving van de eigen ervaringen blikt de auteur terug in termen van ‘wat ik nodig had’ en beschrijft daarin wat haar destijds in die situatie geholpen zou hebben. Daarvanuit worden de tips voor ouders en leraren geformuleerd. Deze tips uit de 44 hoofdstukken hebben een aantal overeenkomsten. Het uitgangspunt is het geven van individuele aandacht, het tonen van begrip en het aangaan van het gesprek met de dochter (of leerling) met ADHD. Navraag doen naar gevoelens en gedachten in relatie tot het gedrag geeft ruimte voor de beleving van het kind zelf. Daarna kan feedback en uitleg worden gegeven. Als er nog geen duidelijkheid is over de ADHD wordt geadviseerd om een vragenlijst in te laten vullen. Deze is als bijlage bij het boek opgenomen. Ook is het zinvol om bij twijfel onderzoek aan te vragen. Ook worden handreikingen gedaan om situaties te visualiseren, huiswerk te maken, tijdschema’s te maken, handelingen op te delen, gradaties van emoties te herkennen en brutaal gedrag te corrigeren. Ook de tips om samen te bespreken wat er gaat komen en samen oplossingen te bedenken voor lastige momenten komen regelmatig terug. Dit alles heeft uiteraard te maken met het opvangen van de zwakke executieve functies (zoals emotieregulatie, plannen en organiseren).
Naast al deze tips die gericht zijn op het omgaan met de moeilijkheden die voortkomen uit ADHD, wordt vooral benadrukt gebruik te maken van de mogelijkheden van ADHD en positieve uitspraken te doen over de sterke kanten en de goede eigenschappen van het kind of de jongere. Als bijlage is ook de Picalijst opgenomen met dertig positieve eigenschappen van personen met ADHD.
Door hun impulsieve, onhandige en vaak storende gedrag krijgen kinderen met ADHD veel kritiek over zich heen, zowel thuis als op school. Hun handelen wordt door een niet-begripvolle omgeving vaak gezien als opzettelijk dwars en onmacht wordt vaak ten onrechte voor onwil aangezien. Het begrip voor deze onmacht en het samen werken aan een passende oplossing is de kern van een effectieve interactie. Ook het begrenzen en corrigeren van ongewenst gedrag maakt hier onderdeel van uit.
De auteur beschrijft helder dat ze zich opgelucht voelde wanneer na een onhandige actie van haar kant een begripvolle leerkracht, directeur of ouder op haar pad kwam. De boosheid zakte en maakte plaats voor andere emoties; soms ook voor verdriet omdat ze dan inzag dat haar handelen anderen had benadeeld.
Er zijn al veel boeken over ADHD verschenen met theorieën over verklaringen en aanpak. Dit boek is door het openhartige karakter en de vlotte schrijfstijl zeer toegankelijk om als psycho-educatie in te zetten voor ouders, scholen en meisjes zelf. Ook voor hulpverleners heeft het boek daardoor toegevoegde waarde.
In mijn praktijk zie ik veel kinderen en jongeren die verwezen worden in verband met gedragsproblemen op school en/of thuis. Bijvoorbeeld de 15-jarige vwo-scholiere die de lesstof van de derde klas niet meer kan bijbenen en alleen maar onvoldoendes haalt. Ze is somber, gesloten en brengt lange tijd alleen op haar kamer door. Of de 10-jarige dochter die haar ouders met haar manipulatieve en ongehoorzame gedrag tot wanhoop drijft. Bij een recent familie-uitje is zij degene die de fontein in duikt terwijl alle neefjes en nichtjes het, zoals was afgesproken, bij pootje baden houden. Haar ouders schamen zich en denken dat ze als slechte opvoeders worden gezien. Of de 14-jarige vmbo-scholiere die van school verwijderd zal worden vanwege aanhoudend spijbelen. Onlangs is ze vanwege diefstal in aanraking gekomen met de politie. Haar ouders zijn sinds kort gescheiden maar wonen nog in hetzelfde huis.
Bij deze voorbeelden zou je kunnen denken aan een depressieve ontwikkeling, aan opstandig gedrag of een gedragsstoornis. Uit de diagnostiek kwamen echter in al deze situaties, zowel uit de vragenlijsten als de anamnese, duidelijke ADHD-kenmerken naar voren. Door het niet kunnen reguleren van emoties, het onvermogen zelf te kunnen plannen en het eigen handelen te overzien en het ontbreken van het zicht op oorzaak en gevolg wordt gehandeld op het moment zelf, impulsief en vanuit de emoties die voor dat moment een prettig gevoel geven. Druk en dromerig geeft op een bijzondere wijze ondersteuning in het zoekproces naar het stellen van een diagnose en het adviseren van ouders over de aanpak waarbij het tonen van begrip bovenaan staat.
Jacqueline van de Sande (2018). Druk en dromerig. ADHD bij meisjes, voor ouders, leerkrachten en meisjes. Amsterdam: Uitgeverij SWP. ISBN 9789088508158; 208 pagina’s; € 24,90.
