Wat moet er op die puntjes, dacht ik toen ik de titel las. Het gaat om slimme kinderen, maar…. maar wat? Het boek is een vertaling van het Engelstalige boek Smart but scattered. The revolutionary ‘Executive Skilles’ approach to helping kids reach their potential.
Scattered betekent ‘verspreid’ of ‘verstrooid’. Die kinderen zijn dus slim maar verstrooid. Dat zegt iets over hun aandacht. Een andere betekenis van het woord is ‘lukraak, blindelings, in het wilde weg’ en dat zegt iets over hun manier van handelen. Lastig om dit in één term te vatten en begrijpelijk dat de vertaler het houdt op Slim maar… De ondertitel maakt duidelijk dat de talenten van slimme kinderen worden belemmerd door een tekort aan executieve functies. Geen toegankelijke term, al komen we die de laatste jaren veelvuldig tegen in de ontwikkelingspsychologie en bij theorieën over leer- en gedragstoornissen. Executieve functies liggen ten grondslag aan ADHD, autisme en leerstoornissen.
Wat wordt precies verstaan onder executieve functies? De inleiding geeft een heldere omschrijving. Het betreft de basisvaardigheden die kinderen nodig hebben om een taak uit te voeren: organiseren, plannen, starten, op koers blijven, impulsen beheersen, emoties reguleren, zich aanpassen en herstellen. Alles wat een kind nodig heeft om te functioneren op school, thuis en onder vrienden.
Het boek bestaat uit drie delen. Het eerste deel gaat in op de oorzaken van een gebrek aan focus bij slimme kinderen. In het eerste hoofdstuk worden de elf executieve functies nader toegelicht met een omschrijving en voorbeelden van gedrag voor jonge kinderen en adolescenten. Deze elf functies zijn: respons-inhibitie, werkgeheugen, emotieregulatie, volgehouden aandacht, taakinitiatie, planning, organisatie, timemanagement, doelgericht gedrag, flexibiliteit en megacognitie.
De auteurs maken een verschil in denk-vaardigheden – die helpen om zich een beeld te vormen van een doel en de route naar dat doel – en doe-vaardigheden – die nodig zijn om de taken te voltooien. In een duidelijke tekst met illustratie wordt ingegaan hoe deze functies zich ontwikkelen in de hersengebieden.
Hoofdstuk 2 beschrijft ontwikkelingstaken behorend bij de verschillende leeftijden. Middels een vragenlijst (uitgewerkt voor verschillende leeftijden) kan een ouder zich een beeld vormen van de sterke en zwakke kanten van zijn kind. In hoofdstuk 3 is een korte vragenlijst voor executieve functies voor ouders opgenomen. De auteurs maken duidelijk dat je als ouder moet weten of een functie die je bij je kind wil versterken een zwak of juist een sterk punt bij de ouder is. Dit is namelijk van invloed op de aanpak en het succes. Ben je zelf net als je kind zwak in organiseren, dan zul je als ouder ook je eigen zwakte moeten aanpakken.
In deel twee worden uitgangspunten beschreven om te bepalen welke tactiek het best past bij een kind om een bepaalde probleemtaak uit te voeren. De auteurs geven tien principes aan om een effectief behandelplan te kunnen opstellen. Voorbeelden van principes zijn: sluit aan bij het ontwikkelingsniveau, maak gebruik van de innerlijke motivatie, zorg voor voldoende aanmoediging en steun.
Drie principes staan daarbij centraal:
1. Pas de omgeving aan bij wat je kind nodig heeft, dus zorg voor minder drukte als het lastig kan slapen, verminder de duur dat het aan tafel moet blijven zitten et cetera.
2. Leer je kind taken te doen waarvoor executieve functies nodig zijn, leer eenvoudige vaardigheden, geef verbale ondersteuning, doe samen spelletjes, et cetera.
3. Motiveer het kind om de executieve functies te gebruiken die het al beschikt, geef duidelijke feedback en complimentjes, stel een beloningssysteem in et cetera.
In de tekst staan veel sprekende voorbeelden, suggesties voor het visualiseren van afspraken en grafieken om het effect te meten.
Het derde deel heeft als titel Aan de slag en beschrijft concreet hoe denken en doen gestimuleerd kunnen worden. Het betreft zeer concrete adviezen in een duidelijke volgorde van aanpak. Eerst wordt een algemeen plan van aanpak gepresenteerd waarbij de inbreng van het kind aanwezig is. Het kind mag bijvoorbeeld kiezen wat het als eerste wil aanpakken. Begonnen wordt met een klein probleem dat succesvol opgepakt kan worden. Er wordt een duidelijk handelingsplan gepresenteerd met suggesties voor als je kind niet mee wil werken.
Een volgend hoofdstuk beschrijft de aanpak van veelvoorkomende problemen bij kinderen, zoals het klaarmaken om naar school te gaan, de slaapkamer opruimen, ritueel van naar bed gaan, huiswerk maken, impulsief gedrag leren beheersen, leren om niet te huilen om kleine dingen et cetera. Al deze thema’s worden planmatig aangepakt met veel voorbeelden voor de uitvoering.
Vervolgens komen de elf executieve functies aan bod met ook weer een plan van aanpak. Door deze uitleg krijgt de lezer ook een beter beeld van wat er verstaan wordt onder die functie en bij welke taken deze van belang is. Als voorbeeld wordt hier het trainen van het werkgeheugen genoemd. Hierbij wordt eerst voor verschillende leeftijden aangegeven welke geheugenvaardigheden een kind moet beheersen. Ook wordt een strategie voor een geheugentraining geformuleerd.
Aan het eind van het boek gaan de auteurs in op de periode na de basisschool en de problemen die ongefocuste pubers tegenkomen in het voortgezet onderwijs.
Het boek is door de vele praktijkvoorbeelden, heldere uitleg en overzichtelijke schema’s prettig leesbaar. Nergens wordt een belerende of vermanende toon aangeslagen. De auteurs stellen zich op als ouders en geven eigen ervaringen weer naast een grote hoeveelheid voorbeelden uit hun eigen praktijk.
Het boek is geschreven in de jij-vorm, gericht op de ouder als opvoeder. Dat gaat bijvoorbeeld zo: ‘Je vraagt je misschien af wanneer je eens wat meer rust krijgt, zoals andere ouders. Wanneer hoef je je kind niet meer voortdurend te herinneren aan bepaalde taken?’ en ‘Gelukkig kun je veel doen om je kind te helpen’.
De ouders worden gerespecteerd en voortdurend is er begrip voor de moeilijke positie waarin ouders kunnen verkeren en wordt aangeraden de te nemen stappen zo klein mogelijk te maken. Het kind moet kans op succes hebben maar ook de opvoeders.
Het boek biedt pedagogische hulpverleners een goede ondersteuning in de begeleiding in gezinnen met kinderen die moeite hebben om zich aan afspraken te houden en de taken naar ieders tevredenheid uit te voeren. Het boek is ook zeker geschikt als zelfhulp boek voor ouders en leerkracht.
Bij de uitgever is inmiddels ook de BRIEF Executieve Functies Gedragsvragenlijst beschikbaar. Met deze vragenlijsten kunnen executieve functies bij een kind in kaart gebracht worden. Hiermee wordt de mooie combinatie van signaleren, behandelen en evalueren mogelijk. Er zijn twee versies beschikbaar: een Oudervragenlijst en een Leerkrachtvragenlijst.
